Türk Masonluğunda, order veya eşdeğeri bir terim henüz olmasa bile Masonluk kurumları arasında rit dışında çok yaygın diğer bir masonik birim Nizam, yani Order'dır. Order, Fransızca Ordre, İngilizce Order, Almanca Orden olarak yazılır. Latince, ordo, ordinis kelimelerinden türetilen Order, sözlükte değişik anlamlara gelir.
Nizam, Masonluktaki kullanılışını yansıtması açısından "toplumda ayrı bir sınıf insan, aynı meslekten insanların oluşturduğu bir grup, toplumda ayrıcalığı olan bir sınıf, toplum içinde kendine özgü bir kurum, dinî kardeşlik grubu, tarikat, aynı unvanları taşıyanların oluşturduğu bir sınıf, farklı dereceden insanların grubu, kutsal nitelikli din adamlarının üye oldukları bir örgüt, şövalyelik tarikatı, manastır tarikatı" genel anlamlarını taşır.
Dinî türdeki manastır kurumları Benedikten ve Augustiyen tarikatları ile askerî türdeki Hospitaliye, Tampliye ve Tötonik şövalyelik tarikatları, ilkinin operatif meslek benzerliği ve hatta patronajı yönünden operatif; ikincinin kaynak birliği ve ilişkisi yönünden operatif ve spekülatif yansımaları, Masonik Nizamlar'ın doğmuş ve yararlanmış olduğu ana kaynaklar niteliğindedir.
Skoç Masonluğunun ilk önemli riti olan Perfeksiyon Riti'nin 1762 Bordeaux Anayasası'nda bizatihi tüm Masonluk "Kralî ve Âlî Nizam" adıyla bir Nizam olarak kabul edilmekte; ayrıca son bölümünde Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar En Muhterem Kardeşliğinin Kralî ve Askerî Nizamı adı pekiştirilmektedir.
Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti'nin temellerini atan 1786 Berlin Anayasası'nın anlayışına göre de, operatif anlamda olsun veya sivil anlamda olsun veya askerî anlamda olsun bizatihî Masonluk veya Hürmasonluk bir Nizam'dır. Adı da Eski Hür ve Birleşik Masonlar Nizamı'dır.
Anayasanın giriş bölümünde açıklandığına göre, bu Nizam eskiden tek bir bütünken, daha sonra ortaya çıkan çeşitli ritlerden dolayı ortaya büyük bir karmaşa çıkmıştır. Bu Anayasa ile kurulan EKSR'nin amacı da, mevcut Skoç Ritlerini birleştirmek suretiyle Skoç Masonluğunda dağılan birliği yeniden sağlamaktır.
Dolayısıyla, 18.yy kıta Avrupa'sı Masonluğunun anlayışına göre, var olan tek bir Masonluk Nizamı veya Hürmasonluk Nizamı'dır. Ritler de dahil her türlü masonik kurum ve birim bu kapsamın içindedir; yani tek bir nizam, ama çok sayıda rit vardır.
Daha sonra, EKSR'nin kurulmasıyla, EKSR ve Masonluk Nizamı adeta eşitlenmiştir.
Bu, tabiî ki o zamanın görüşü ve anlayışıdır. Aradan geçen zaman Nizam kavramının anlamını değiştirmiş; hatta tersine çevirmiştir.
Bu ön açıklamalarda göz önüne alınarak, Masonlukta Order veya benimsenen Türkçe'siyle Nizam nedir ?
Nizamın Masonluktaki genel anlamı "belirli bir ortak ülkü ve amaç doğrultusunda oluşan, kendine özgü ilkeleri, yasaları, kuralları olan, genel olarak inisiyatik üye kabulünü benimseyen, yeminle bağlanılan, özel kılık kıyafet, arma ve sembolleri olan, ezoterik öğreti yöntemlerini uygulayan, üyelerinin birbirlerine kardeşlik ve dostlukla bağlı oldukları kurum, tarikat veya örgüt" olarak tanımlanır.
Nizamlar, ezoterik ve inisiyatiktir.
Yani, Nizama inisiyasyonla girilir, ezoterik yöntemle aktarılan ve yeminle saklanan sırlar, nizam üyelerini bağlayan kardeşliğin sebebidir. Aynı kutsal ülküye yönelik kutsal sırların karşılıklı bilinmesi ve saklanmasıyla oluşan, haricîlere göre imtiyazlı bir kardeşlik, nizamların temel özelliğini oluşturur. Nizamların belirli ülküsü ve amacı vardır. Öğretileri bu ülkü ve amaç yönünde hedeflenmiş ve kilitlenmiştir.
Ancak, belirgin bir özellik olarak, nizamların ülküsü ve amacı, genel olarak, dinsel temellere ve/veya şövalyelik temeline oturur. Çoğu kez, bu iki temel örtüşerek dinî şövalyelik veya keşiş şövalyelik veya keşiş mason şövalye sentezine gider.
Zaten, Hristiyanî anlamda şövalyelik din adına veya dinsel parametreler doğrultusunda yapılan kutsal hizmet olduğu gibi, kutsal dinî yapıların inşasına katılmak o denli mübarek bir hizmettir. Bu anlamda, orderlarda çoğu zaman dinsel muhteva ve şövalyelik, Masonluk mesleği ve sanatı ile çoğu zaman örtüşerek, sembolik ve spekülatif platformda birbirini tamamlar. İşte bu espri, masonik nizamların genel karakteridir.
Masonlukta bir genelleme yapılırsa, zaten dinî olmayan nizam, daha sonradan sekülerleşmiş Hürmasonluk Nizamı dışında, hemen hemen çok nadirdir. Bu nedenle, nizamların adının başına kutsal veya mübarek anlamında Holy kelimesi gelir. Holy sıfatı, bu nizamın Hristiyanî açıdan veya genel İsrailiyat yönünden dinî olarak, kutsal veya mübarek bir kuruluş, yani tarikat olduğunu kanıtlar.
Holy sıfatı, nizamların birer dinî tarikat olduğunun göstergesidir. Önünde Holy olan her Nizam (Order) dinîdir.
Örnek olarak, Holy Royal Arch Nizamı gibi, İskoçya Royal Nizamı gibi, Tampliye Şövalyelik Nizamı gibi, Malta Şövalyesi Nizamı gibi Masonik Nizamlar veya Doğu Yıldızı Nizamı, Gökkuşağı Kızları Nizamı, Amaranth Nizamı, Demolay Nizamı gibi Komasonik Nizamlar veya Shrine Nizamı, Nil Kızları Nizamı gibi Amasonik Nizamlar ve daha bir çokları, sadece Shrine'nın quasi-İslâmî olmasının dışında, genellikle İsrailiyat ve özellikle Hristiyanî açıdan Holy'dir.
Çok özel örnek olarak, İngiliz Masonluğu'nda Hürmasonluğa eklenmiş olan Royal Arch da Holy'dir; yani dinîdir.
Ritlerin ana hedefinin masonik olmasına ve derece temalarının masonik hedefe ve ülküye göre seçilmesine ve uyarlanmasına karşın; nizamların hedefi her zaman masonik olmayabilir. Meselâ nizam, Masonlukta işlenen sadece bir dinî erdemi veya temel erdemi veya öğretinin işlenmesini temel alabilir.
Örnek olarak, Malta Şövalyesi Nizamı'nın teması ve öğretisi, bir Askerî Hristiyanî Tarikat olarak cesaret, sadakat, şefkat gibi erdemlerin işlenmesi gibi dolaylı masoniktir. İşlenen bu erdemler, Masonluk ve Malta Nizam arasındaki ortak payda niteliğindedir.
İngiliz Masonluğunda, Holy Royal Arch Nizamı'nın teması ve özelliği, Üstad Mason derecesinde vâkıf olunmayan Masonluk Sırrı'nın keşfedilmesi suretiyle dini açıdan Craft Hürmasonluğun tamamlanması şeklinde anlaşılır.
İskoçya Royal Nizamı'nın teması, Üçüncü Derece öğretisi ve Rose Croix Şövalyesi öğretisinin birbirini izler espride işlenmesi şeklinde, doğrudan yoğun Hristiyanî masoniktir.
Ritler, bünyelerindeki çeşitli derecelere ve/veya nizamlara bölüştürdükleri masonik faziletlerin öğretilerini kademeli ve aşamalı bir eğitim süreci ile bir bütün hâlinde aktararak ritin amaçlanan asıl hedefine ulaştırır. Ama nizamlar için böylesi bir muhteva bütünlüğü şart değildir. Tüm öğretinin sadece tek bir aşamasını veya derecesini içeren nizamlar da var olabilir. Bu anlamda ritler, nizam mahiyetinde olsun veya olmasın, farklı dinsel temaları derece alegorisi olarak alır ve öğreti olarak kullanırlar. Ancak nizamların esası, özelde Hristiyanî ve genelde İsrailliyat ağırlıklı özel temalar, pasajlar ve alegorilerdir.
Nitekim York Riti'nin, Kapitüler Rit Konseyi'ni oluşturan derecelerden yedincisi olan Royal Arch, yukarıda değinildiği gibi, başlı başına bir nizamdır; hem de kutsal, yani Holy bir dinî nizam.
İşte sayılan bu nedenler ve örneklerle nizamlar, yoğun tarzda dinsel veya mistik ağırlıklı olduğu takdirde Tarikat adının kullanılması çok daha anlamlı olur. Hatta, Avrupa veya ABD Masonluklarındaki çoğu dinsel masonik nizamların aslı esası, bir tür Hristiyanî baş rahiplik veya dinsel şövalyelik tarikatı olmasıdır. Bu nizamlara sadece Hristiyan masonların üye olabilmesi de, üye olunurken edilmesi gereken yeminin içinde Hristiyan inanç sağlamlığı, Hıristiyan dinin savunulması ve yayılması gibi koyu dinsel kriterlerle anlaşılır.
Böylesine bağlayıcı antlar, taahhütler, vaatler, bir anlamda İslâmiyet'teki cihat eyleminin, nefse karşı savaş dışındaki, dar fanatik anlamı ile örtüştüğünden; nizamların Holy sıfatının dinsel kutsallık veya mübareklik taşıması nedeniyle Tarikat anlamına tam karşılık düşmektedir.
Nizam için belki önerilebilecek Örgüt kavramı, kuruluşa ezoterik bir hava verdiğinden Nizam terimi için pek karşılık olamaz.
Nizam kelimesi anlamına ve ruhuna pek uygun olmamakla birlikte, masonik nizamlara karşılık olmak üzere önerilir. Ancak nizam terimi yazara göre, aslında order kelimesinin anlam olarak mot a mot karşılığı değildir. Eski dönemde Nizam, Masonluğun bir bölümü için değil, bütünü için geçerlidir. Meselâ, Masonluk Nizam'dır. Özellikle eski literatürde Masonluk Nizamı tanımına oldukça sık rastlanır. Bunun yanında, nizamdan türeyen İntizam kelimesine karşılık kullanılan Düzen kelimesi veya düzenlinin eşdeğeri Nizamî kelimesi Masonlukta çok önemli statü şekli ve konum tanımı için kullanılır. Bu nedenle, masonik açıdan nizamî veya düzenli olmayan orderlar da var olduğuna göre, orderın tam karşılığının aslında nizam olmaması gerekir. Bu nedenle, özgün terimin olduğu gibi benimsenerek Order'ın aynen kullanılması yazara göre daha doğrudur. Aynı Mason, Rit, Loca, Şapitr, Jüridiksiyon, Obediyans veya Konvan terimlerinin aynen alınmasına benzer olarak. Ancak, Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti Türkiye Yüksek Şûrası'nın geleneğine ve alışkanlığına uyularak, dil birliğini bozmamak ve kavram kargaşası yaratmamak için bu çalışmada Order yerine alışıldığı şekliyle Nizam kullanılmıştır.
Nizamların günümüz Masonluğundaki konumlarını anlamak için güncel örnekleri incelemek gerekir.
Günümüzde en ünlü Nizam olarak, İngiliz Masonluğundaki Holy Royal Arch Order of Jerusalem, yâni Kudüs Kutsal Royal Arch Nizamı verilebilir. Holy Royal Arch Order, İngiltere'de Craft Hürmasonluk kapsamında Üstad Mason derecesinin tamamlayıcısı olarak kabul edilmiştir. Yani bir Nizam, Hürmasonlukta bir Craft derecesine eklenmiştir. Bu anlamda, 1723 Anayasası ile kısmen laikleştirilen Hürmasonluk 1813 Birleşmesini takiben Eskiler grubunun bastırması ile yoğun bir dinsel tema ile bütünlenmiştir.
Halbuki İrlanda'da, yine Holy denilen Royal Order, Craft Hürmasonluk kapsamında Önceki Üstadı Muhterem derecesini ve Mark Üstadı derecesini izleyen ayrı bir derece olarak kabul edilir.
İskoçya'da Holy sayılmayan Royal Arch, Craft Hürmasonluktan müstakil olarak Şapitr kapsamında çalışılan bir yüksek derecedir.
ABD Masonluğunda, Royal Arch Masonluğu bir Nizam değildir. York Riti-Kapitüler Rit dizisinin 7°'sidir. Ancak, York Riti'nin önemli bir özelliği de doruğundaki 11., 12. ve 13. sırasında üç ayrı Nizam bulunmasıdır. Bu Nizamlar, sırayla Kızıl Haç Nizamı, Malta Nizamı, Tampliye Nizamı'dır. Son iki Nizam özellikle yoğun Hristiyanîdir.
İngiltere'deki diğer Nizamlar: 3 dereceli Sır Katibi (Secret Monitor) Nizamı, 2 dereceli İskoçya Royal Nizamı; 6 şövalye ve rahip dereceli Müttefik Masonik Dereceler Nizamı; Masonik ve Militer Kızıl Haç, Kutsal Mezar ve Aziz Müjdeci St.John Nizamları; Dinî, Askerî, Masonik Tampliye ve Kudüs St.John, Filistin, Malta, Rodos Şövalyeleri Nizamı; Kutsal Royal Arch Tampliye Rahip Şövalyesi Nizamı; Baldwyn Ordugahı'nın Beş Kutsal Şövalyelik Nizamı; August Nur Nizamı; Eri Nizamı; Kudüs İyiliksever Şövalyelerinin Kutsal Nizamı'dır.
Holy Royal Arch Nizamı dışında, adı geçen bütün bu nizamlara üye olabilmek için Hristiyan inancında olmak şartı vardır. Holy Royal Nizamı için Hristiyan olmak şartının aranmamasının sebebi, bu Nizam'ın Büyük Loca obediyansının altına sokularak Hürmasonluğun Üstad Mason derecesine eklenmesi ve bir anlamda adında Holy kelimesi olsa da pratik olarak sekülerleştirilmesindendir. Ancak, Royal Arch Masonu olan bir Mason Hristiyan olmadığı takdirde, öteki yüksek derece nizamlarına, buna İngiltere'deki Eski ve Kabul Edilmiş Skoç Riti de dahildir, girebilmesi mümkün değildir. Çünkü genel anlayış, Hürmasonlukta din farkı gözetilmemesine rağmen Yüksek Derecelerin, yani Ritlerin ve Nizamların sadece Hristiyanlara özgü olduğudur.
ABD Masonluğuna gelince, tam anlamıyla nizam furyası vardır. Bunların arasında en önemli nizam, Masonlardan oluşan 640 bin üyeli bir amasonik kurum Shrine Nizamı'dır. Ayrıca, Mason eşlerinden oluşan Doğu Yıldızı Nizamı, Amaranth Nizamı, Nil Kızları Nizamı; Mason kızlarının Eyüb'ün Kızları Nizamı, Gökkuşağı Nizamı; erkek çocukların oluşturduğu De Molay Nizamı, komasonik ve amasonik nizamlar olarak önemlidir. Ayrıca, masonik nizamlar olarak, Birleşik Masonik Dereceler Konseyi Nizamı, Gümüş Mala Nizamı, Şövalye Masonlar Nizamı, Yüksek Kâhin Nizamı, York Şeref Haçı Şövalyeleri Nizamı, Konstantin Kızıl Haçı Şövalye Kompanyonu Nizamı, İrlanda Şövalye Masonları Evrensel Ahenk Nizamı, Argonotlar Nizamı, Oriental Palmiye Nizamı ve daha Masonlukla ilişkili onlarca nizam sayılabilir.
Özetle nizamlar, Dünya Masonluğu portföyünde, Büyük Localarla temsil edilen Craft Hürmasonluk ötesinde yüksek veya yan derecelerin sistemli organizasyonları olan ritlerin yanında veya kapsamında yer alan; fakat, uygulaması rahatlıkla masonik alan dışına da taşabilen, belirli bir masonik veya Masonluğun da yararlandığı temayı işleyen inisiyatik-ezoterik tarikat türü kurumlardır. Nizamlar karizmatik özellikleriyle Masonluğun süsleridir.
